واکسیناسیون یکی از مهم‌ترین اقدامات پیشگیرانه برای حفظ سلامت کودکان و جلوگیری از بیماری‌های خطرناک است. واکسیناسیون با تقویت سیستم ایمنی بدن، کودک را در برابر بیماری‌های قابل‌پیشگیری محافظت می‌کند. در زیر مراحل دقیق واکسیناسیون به طور خلاصه توضیح داده شده است:
۱. مراحل واکسیناسیون برای والدین
۱. مشاوره قبل از واکسیناسیون:
پدر و مادر باید قبل از واکسیناسیون با پزشک کودک مشورت کنند. در این مرحله پزشک توضیحاتی در مورد واکسنها، زمان‌بندی آنها و عوارض احتمالی ارائه می‌دهد. همچنین سوابق پزشکی کودک مانند آلرژی‌ها یا بیماری‌های خاص بررسی می‌شود.
۲. آماده‌سازی برای واکسیناسیون:
والدین باید قبل از مراجعه به مرکز بهداشت یا مطب، مطمئن شوند که کودک آرام و راحت است. همچنین باید دفترچه سلامت یا کارت واکسن کودک را به همراه داشته باشند.
۳. دریافت واکسن:
واکسیناسیون معمولاً به صورت تزریقی انجام می‌شود، اما برخی واکسنها به صورت خوراکی یا استنشاقی هستند. والدین باید کودک را در هنگام واکسیناسیون آرام کنند و او را در موقعیت راحت قرار دهند.
۴. مراقبت‌های پس از واکسیناسیون:
بعد از دریافت واکسن، ممکن است کودک دچار تب خفیف یا تورم و درد در محل تزریق شود. والدین باید این علائم را تحت نظر داشته و در صورت بروز واکنش شدید مانند تب بالا، تشنج یا مشکلات تنفسی، فوراً با پزشک تماس بگیرند.
۵. پیگیری نوبتهای بعدی:
هر واکسیناسیون نوبتهای تکمیلی دارد که والدین باید طبق برنامه‌ریزی پزشک، آنها را دنبال کنند. به تأخیر انداختن نوبتهای واکسن می‌تواند اثربخشی آنها را کاهش دهد.
۲. راهنمای واکسیناسیون برای پزشکان
۱. بررسی سابقه پزشکی:
پزشکان باید قبل از تجویز واکسن، سابقه پزشکی کودک را دقیقاً بررسی کنند. این شامل بررسی آلرژی‌ها، بیماری‌های زمینه‌ای، یا واکنش‌های نامطلوب به واکسنهای قبلی است.
۲. انتخاب واکسن مناسب:
بر اساس سن کودک و دستورالعمل‌های ملی، پزشک باید واکسنهای لازم را انتخاب کند. برای مثال، واکسنهای سه‌گانه (دیفتری، کزاز، سیاه‌سرفه)، سرخک، اوریون و سرخچه، هپاتیت B، و فلج اطفال از واکسنهای ضروری هستند.
۳. تکنیک مناسب تزریق:
پزشک باید تکنیک تزریق صحیح را رعایت کند. برای مثال، در کودکان کوچک‌تر از یک سال، تزریق در عضله ران و در کودکان بزرگ‌تر در عضله بازو توصیه می‌شود. تکنیک صحیح برای جلوگیری از عوارض جانبی مهم است.
۴. اطلاع‌رسانی به والدین:
پزشک باید والدین را در مورد واکسن، زمان‌بندی نوبتهای بعدی و علائم و عوارض احتمالی آگاه کند. همچنین باید نحوه مدیریت عوارض خفیف پس از واکسن (مانند تب یا درد محل تزریق) را به والدین آموزش دهد.
۵. نظارت و پیگیری عوارض:
پزشکان باید در صورت بروز عوارض جانبی جدی، آنها را به مراکز بهداشتی گزارش دهند. علاوه بر این، پایش مداوم کودک و ارزیابی وضعیت سلامتی او پس از واکسیناسیون ضروری است.
برنامه واکسیناسیون ملی ایران
والدین و پزشکان باید با برنامه واکسیناسیون ملی ایران آشنا باشند و به موقع از آن پیروی کنند. برخی از واکسنهای مهم و زمان تزریق آنها به شرح زیر است:
تولد: ب ث ژ – فلج اطفال – هپاتيت ب
دو ماهگی: واکسن سه‌گانه (دیفتری، کزاز، سیاه‌سرفه)، هپاتیت B، هموفیلوس آنفلوانزا، و فلج اطفال
چهار ماهگی: دوز دوم واکسنهای دو ماهگی
شش ماهگی: دوز سوم واکسنهای دو ماهگی
۱۲ ماهگی: واکسن سرخک، اوریون، و سرخچه
۱۸ ماهگی: یادآور واکسنهای سه‌گانه، فلج اطفال و MMR
بیماریها واكسن ها و علائم اختصاری
| واكسن ها – علائم اختصاری | بيماری ها |
| سه گانه (ثلاث یا D.P.T) | ديفتری ، سياه سرفه ، کزاز |
| دوگانه ويژه بزرگسالان D T | ديفتری – کزاز |
| پوليو خوراکی يا تزريقی OPV & IPV | فلج اطفال |
| توکسوئيد کزاز TT | کزاز |
رعایت این مراحل و برنامه‌ها به والدین کمک می‌کند تا کودکان خود را از بسیاری از بیماری‌های خطرناک محافظت کنند و به پزشکان نیز اطمینان می‌دهد که واکسیناسیون به‌درستی انجام شده و اثرات آن به حداکثر رسیده است.
نكات قابل توجه در واكسیناسیون كودكان
نکات قابل توجه در واکسیناسیون بر اساس برنامه و راهنمای ایمن سازی مصوب (کمیته کشوری ایمنسازی)
1- برنامه ایمن سازی کودکان نارس و یا کم وزن نیز مطابق جدول ایمنسازی عادی است و تجویز به موقع واکسنها اکیدا توصیه می شود .
2- شل بودن مدفوع یا سرماخوردگی مانع از انجام ایمنسازی نخواهد بود.
3- سوء تغذیه نه تنها مانعی برای ایمنسازی نیست، بلکه ایمنسازی به موقع کودکان مبتلا به سوء تغذیه اکیدا توصیه می شود .
4- برای هیچ واکسنی جز سیاه سرفه محدودیت سنی وجود ندارد و درصورت عدم سابقه ایمنسازی باید مطابق برنامه عمل شود.
5- در اختلالات ایمنی چه اولیه و چه اکتسابی مثل لوسمی (سرطان خون) و غیره واکسنهای ویروسی زنده (مثل فلج اطفال و MMR) و واکسن BCG منع استعمال دارند.
6- در مورد واکسن های چند نوبتی مثل فلج اطفال ، سه گانه و هپاتیت ب در صورتیکه به هر علت ایمنسازی طبق فواصل تعیین شده انجام نشده باشد ، لزومی به از سرگرفتن واکسیناسیون نبوده و با احتساب واکسیناسیون قبلی، برنامه ایمن سازی طبق جدول مربوطه ادامه داده می شود .
7- اگر در تزریق واکسن سه گانه به کودک ، تب بالای 40 درجه (درجه مقعدی) و یا تشنج عارض شود، در نوبتهای بعدی بایستی از واکسن دوگانه استفاده شود زیرا احتمال دارد که باکتری ایجاد کننده سیاه سرفه عامل آسیب مغزی باشد.
همچنین اگر به علتی در سن زیر 7 سال واکسن دوگانه به جای سه گانه مصرف شود، لازم است جمعا سه نوبت تکرار شود و سه گانه اولی به جای یک نوبت محسوب خواهد شد.
8- تزریق واکسن سه گانه در کودکانیکه دچار ضایعات مغزی پیشرونده می باشند ممنوع است و باید از واکسن دوگانه استفاده شود .
9- فاصله بین نوبت سوم واکسن سه گانه و یادآوری سه گانه نبایستی از 6 ماه کمتر باشد .
10- پس از پایان 6 سالگی تلقیح واکسن سه گانه مجاز نیست و در صورت لزوم بایستی به جای آن از واکسن دوگانه ویژه بزرگسالان استفاده نموده .
11- در صورتیکه واکسنهای زنده ویروسی بطور همزمان مورد استفاده قرار نگیرد، بایستی بین آنها حداقل یکماه فاصله باشد .
12- حتی المقدور از تزریق گاماگلوبولین به اطفال خودداری شود مگر در مواردی که پزشک جایز بداند در اینصورت فاصله تجویز واکسنهای ویروسی زنده ضعیف شده (به جز تب زرد و پولیو خوراکی)، با گاماگلوبولین و فرآورده های خونی لااقل سه ماه خواهد بود .
13- چنانچه تا 2 هفته بعد از تلقیح واکسنهای زنده ویروسی (به جز تب زرد و پولیو خوراکی) به هر علت – گاماگلوبولین و فرآورده های خونی تزریق شود پس از سه ماه واکسن تکرار شود .
14- بعلت ریشه کنی آبله در جهان، تلقیح این واکسن به هیچ وجه لازم نمی باشد .
15- واکسن فلج اطفال تزریقی در افرادی که دارای نقص سیستم ایمنی می باشند مطابق دستورالعمل کارخانه سازنده تلقیح گردد .
16- تغذیه با هر نوع شیر ازجمله شیر مادر با خوراندن واکسن فلج اطفال مغایرتی ندارد و لزومی به ندادن شیر قبل یا بعد از ایمنسازی نخواهد بود، همچنین استفراغ مختصر پس از خواراندن قطره فلج اطفال مسئله مهمی نبوده، نیازی به تجدید واکسن نمی باشد .
17- واکسن فلج اطفال صفر باید هرچه زودتر پس از تولد ودر نوزادانی که در زایشگاه بدنیا آمده اند هنگام خروج از زایشگاه تجویز شود درصورتیکه بهر دلیل تجویز واکسن در روزهای اول مقدورنباشد در اولین فرصت ممکن بایستی واکسن راتجویز نمود و محدودیت زمانی خاصی بین نوبت صفر و اول وجود ندارد .
18- سابقه حساسیت به تخم مرغ – مانع ایمنسازی علیه سرخک نیست .
19- تزریق همزمان واکسن سرخک و ب ث ژ هیچگونه اشکالی نداشته و بایستی در دو محل جداگانه انجام گردد .
20- چناچه واکسن دوم سرخک در سن 15 ماهگی بهرعلتی تلقیح نشده باشد در اولین فرصت ممکن تلقیح شود .
21- بهترین سن برای تلقیح ب ث ژ بدو تولد می باشد .
22- در صورتیکه کودکی در بدو تولد نوبت اول واکسن هپاتیت خود را دریافت نکرده باشد، باید نوبت اول آنرا همراه سه گانه اول، نوبت دوم را همراه سه گانه دوم و نوبت سوم را همراه سرخک دریافت نماید .
23- در صورت تاخیر شیرخواران تا سه ماهگی می توان همزمان با سه گانه دوم دوز اول، همزمان با سه گانه سوم دوز دوم، همزمان با سرخک دوز سوم، واکسن هپاتیت ب را تجویز نمود (بهر صورت فواصل تزریق واکسنهای هپاتیت نباید کمتر از یکماه باشد)
24- واکسیناسیون هپاتیت ب هیچگونه موارد منع تلقیح ندارد حتی اگر فرد HBsAg مثبت یا HBsAb مثبت باشد.
25- در صورتیکه نوزاد از مادر HBsAg مثبت بدنیا آمده باشد بایستی تزریق همزمان ایمونوگلوبولین اختصاصی هپاتیت B با واکسن هپاتیت B در دو عضله جداگانه در اسرع وقت و ترجیحا درظرف 12 ساعت پس از تولد انجام گیرد.
در صورت عدم دسترسی به ایمونوگلوبولین اختصاصی، تزریق واکسن هپاتیت ب به تنهایی نیزدر ساعات اولیه پس از تولد حدود 75 در صد تا 95 در صد ایمنی ایجاد می کند .
26- در صورتیکه یک از زوجین HBsAg مثبت باشد زوج دیگر و فرزندان ساکن در منزل آنها بایستی بر علیه بیماری هپاتیت ب واکسینه شوند .
27- در افراد مبتلا به هموفیلی واکسن هپاتیت زیر جلدی تزریق گردد .
28- در کودکان دارای نقص سیستم ایمنی، کودکان تحت درمان با داروهای پایین آورنده قدرت دفاعی بدن نظیر کورتیکواستروئیدها ویا تحت درمان با اشعه و مبتلایان به لوسمی، لنفوم و سرطانهای ژنرالیزه استفاده از واکسن پولیو زنده خوراکی قدغن میباشد و به جای آن از واکسن کشته تزریقی باید استفاده شود .
29- تست ب ث ژ اگر در دو هفته اول نوزادی تزریق شود نیاز به انجام تست توبرکولین (PPD) نیست ولی اگر بعد از 16 روزگی بخواهید اولین تزریق انجام شود باید تست توبرکولین انجام شود و در صورت منفی بودن واکسن زده می شود.
30- واکسن ب ث ژ عامل تب و ناراحتی نبوده و بلافاصله بعد از واکسن می توان استحمام نمود. فقط ممکن است 3-2 هفته بعد از تزریق واکسن قرمزی ایجاد کند که در اصطلاح گفته می شود که واکسن گرفته است و نیازی به پانسمان ندارد. گاهی محل قرمزی به صورت یک یادگار گرد کوچک روی پوست باقی می ماند که به آن سیکاتریس می گویند.
31- بهتر است 4 ماه پس از تزریق واکسن ب ث ژ تست توبرکولین مجدد انجام شود و اگر مثبت بود دیگر نیازی به تکرار واکسیناسیون نمی باشد. و بعد از آن در دوره های 5-3 سال تست انجام شود و در صورتیکه منفی بود واکسن زده شود.
32- واکسن ثلاث در جلوی ران و یا باسن تزریق می شود و تا مدتی محل فوق سفت و دردناک است. 24 ساعت تب و درد ایجاد می کند که بهتر است از کمپرس حوله آغشته به آب نیم گرم موثر است. حمام کردن مشکلی ندارد.
33- واکسن ثلاث حاوی باکتری کشته شده سیاه سرفه و توکسین بی اثر شده (توکسوئید) باکتریهای عامل دیفتری و کزاز می باشد.
1. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)
CDC یکی از معتبرترین منابع در زمینه سلامت عمومی است و اطلاعات جامع در مورد واکسنها و عوارض جانبی آنها را ارائه می‌دهد. بخش “Vaccine Information Statements” (VIS) این وبسایت شامل توضیحات دقیق درباره هر واکسن و عوارض احتمالی آن است.
CDC – Vaccines & Immunizations
